Politykę UE w dziedzinie praw człowieka przybliża opracowanie Biura Analiz Parlamentu Europejskiego w ramach projektu "Co Europa robi dla mnie".

Jego autorzy podkreślają, że sama UE opiera się na poszanowaniu praw człowieka, a także na poszanowaniu godności ludzkiej, wolności, demokracji, równości i rządów prawa. Zgodnie z kryteriami kopenhaskimi jednym z warunków przystąpienia do UE jest istnienie w państwach kandydujących stabilnych instytucji gwarantujących poszanowanie praw człowieka i praworządności. W opracowaniu podkreślono, że zgodnie z ramami UE większość państw członkowskich Unii jest wysoko oceniana za poszanowanie tych wartości w porównaniu z resztą świata.

Na przykład w sprawozdaniu za 2018 r. opracowanym przez Freedom House wszystkie państwa członkowskie UE zostały zakwalifikowane jako „wolne”, choć w niektórych z nich w ostatnim czasie odnotowano regres. Ta pozycja państw członkowskich UE została potwierdzona w indeksie demokracji za 2018 r. opracowanym przez agencję Economist Intelligence Unit, który uwzględnia m.in. poszanowanie swobód obywatelskich. Zgodnie z tym indeksem wszystkie państwa członkowskie UE są demokracjami „pełnymi” albo demokracjami „wadliwymi”, ale wyniki zasadniczo uległy pogorszeniu w porównaniu z poprzednim rokiem.

Inne rankingi, które koncentrują się na konkretnych prawach i wolnościach, takich jak wolność prasy, pokazują, że sytuacja w państwach członkowskich UE jest znacznie bardziej zróżnicowana. I tak np. w światowym rankingu wolności prasy za 2019 r. dziewięć państw członkowskich UE znalazło się wśród 15 krajów najlepiej ocenianych pod względem wolności prasy. Jednak sześć państw członkowskich nadal doświadcza poważnych problemów, a sytuacja w jednym państwie członkowskim UE, tj. Bułgarii, jest klasyfikowana jako „zła”.

W dokumencie zauważono, że prawom podstawowym w UE zagraża wzrost znaczenia partii populistycznych w niektórych państwach członkowskich, w tym partii, które opierają swoją działalność na atakowaniu mniejszości i ograniczaniu praw kobiet. Wskazano też na "niepokojącą tendencję" zabójstw dziennikarzy w UE. Dodatkowo, "nowe sposoby podważenia" praw podstawowych niesie ze sobą  rozwój nowych technologii - stwarzając wyzwania dla ochrony danych, ale także dla wolności słowa – przez nawoływanie do nienawiści w internecie i rozprzestrzenianie fałszywych wiadomości. "Kryzys migracyjny również poważnie nadwyrężył obowiązki państw członkowskich UE w zakresie praw człowieka" - zauważono w opracowaniu.

Obywatele europejscy postrzegają prawa człowieka jako jedną z najważniejszych dla nich wartości i jedną z wartości najlepiej reprezentujących samą UE. Spośród 12 wartości wymienionych w standardowym badaniu Eurobarometr z 2017 r. tylko pokój wskazywano jako wartość nadrzędną. Średnio 42  proc. Europejczyków wymienia prawa człowieka jako jedną z trzech najważniejszych dla nich wartości, a 33  proc. jako jedną z trzech wartości, które najlepiej reprezentują samą UE.

Postrzeganie znaczenia praw człowieka w wymiarze osobistym różni się jednak znacznie w poszczególnych państwach członkowskich. Prawa człowieka są najważniejszą wartością dla najwyższego odsetka obywateli Cypru (62  proc.) i Szwecji (60  proc.), a najniższego w Czechach (32  proc.), Chorwacji (33  proc.) i na Węgrzech (34  proc.). Mimo że jest to druga pod względem ważności wartość osobista w UE jako całości, zajmuje ona pierwsze miejsce w rankingu w dziewięciu państwach członkowskich, tj. w Belgii, na Cyprze, w Hiszpanii, na Litwie, w Polsce, Portugalii, Rumunii, i Szwecji oraz we Włoszech.

Odsetek obywateli, którzy postrzegają prawa człowieka jako jedną z trzech wartości najlepiej reprezentujących UE, waha się od 47 proc. w Belgii do 21 proc. w Chorwacji. W siedmiu państwach członkowskich wartość ta jest postrzegana jako bardziej charakterystyczna dla UE niż jakakolwiek inna wartość. Te państwa członkowskie to Belgia, Cypr, Irlandia, Łotwa, Portugalia, Rumunia i Zjednoczone Królestwo.

Według badania Pew Research Center z 2016 r., kraje europejskie wykazują raczej odmienne opinie na temat znaczenia propagowania praw człowieka poza Unią Europejską. W próbie dziesięciu państw członkowskich UE odsetek osób, które uważają, że poprawa praw człowieka na całym świecie powinna być jednym z naszych najważniejszych celów polityki zagranicznej, jest najwyższy w Hiszpanii (63 proc.), a najniższy na Węgrzech (17 proc.).

W celu ochrony praw człowieka UE opracowała nie tylko ramy prawne, ale też finansowe i instytucjonalne.

Zgodnie z Traktatem o Unii Europejskiej (TUE), Unia opiera się na wartościach poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości, godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości i państwa prawnego i zarówno jej polityki wewnętrzne, jak i polityki zewnętrzne opierają się na tych zasadach. W UE zobowiązania zawarte w traktatach założycielskich są również gwarantowane przez konstytucje krajowe, a na szczeblu UE przez Kartę praw podstawowych Unii Europejskiej, przyjętą w 2000 r., która obejmuje wszystkie prawa osobiste, obywatelskie, polityczne, gospodarcze i społeczne przysługujące wszystkim osobom mieszkającym w UE.

Po wejściu w życie Traktatu z Lizbony w 2009 r. karta zyskała tę samą wartość prawną co Traktaty, co oznacza, że wszystkie przepisy UE muszą być zgodne z Traktatami i z kartą. Prawa określone w karcie są wiążące dla instytucji i organów UE, a także dla rządów krajowych, które muszą ich przestrzegać przy wdrażaniu prawa Unii lub działaniu w jego zakresie.

W celu ochrony i obrony praw podstawowych UE zobowiązała się i może podejmować działania na rzecz zwalczania dyskryminacji, w tym przez wprowadzenie prawa antydyskryminacyjnego UE. Przepisy UE zostały przyjęte w celu zwalczania dyskryminacji ze względu na płeć, pochodzenie etniczne i rasowe, religię i światopogląd, niepełnosprawność i orientację seksualną w obszarach takich jak zatrudnienie.

Ważną rolę w przestrzeganiu praw człowieka odgrywa też Europejski Trybunał Sprawiedliwości (ETS) z siedzibą w Luksemburgu, do którego mogą odwoływać się obywatele oraz przedsiębiorstwa i organizacje. Ma on dbać aby prawo europejskie było tak samo interpretowane i stosowane w każdym państwie członkowskim.

Wsparcie dla praw człowieka UE wyraża też poprzez finansowanie takich programów jak „Prawa, równość i obywatelstwo” z pulą środków finansowych wynoszącą 439 473 000 EUR na lata 2014–2020. Jego celem jest „przyczynienie się do większej skuteczności praw i swobód jednostki w praktyce poprzez upowszechnianie wiedzy na ich temat i bardziej spójne stosowanie na terenie całej Unii”, a także „propagowanie praw dziecka” i „zasad niedyskryminacji oraz równości kobiet i mężczyzn”.

Inne programy finansowania istotne dla ochrony i wspierania praw podstawowych w UE obejmują europejskie fundusze strukturalne i inwestycyjne, w szczególności Europejski Fundusz Społeczny, który wspiera włączenie społeczne przez poprawę dostępu do szkoleń i udziału w rynku pracy dla kobiet, osób przedwcześnie kończących naukę, migrantów, Romów, osób z niepełnosprawnościami i innych grup marginalizowanych.

Program „Sprawiedliwość” ma na celu zapewnienie skutecznego stosowania prawodawstwa UE w zakresie wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych i karnych. Program Unii Europejskiej na rzecz zatrudnienia i innowacji społecznych (EaSI) zwalcza ubóstwo i wykluczenie społeczne oraz promuje wysokiej jakości zatrudnienie, program Europa dla Obywateli wspiera podnoszenie świadomości na temat UE oraz jej wartości i historii, a Fundusz Azylu, Migracji i Integracji (AMIF) pomaga łagodzić skutki kryzysu migracyjnego.

UE promuje też prawa człowieka na świecie. Np. Europejski Instrument na rzecz Wspierania Demokracji i Praw Człowieka o budżecie wynoszącym 1,33 mld EUR w obecnych wieloletnich ramach finansowych (WRF) zapewnia finansowanie organizacjom społeczeństwa obywatelskiego wdrażającym programy na szczeblu lokalnym lub globalnym na rzecz praw człowieka. Zapewnia także pomoc w sytuacjach nadzwyczajnych i bezpośrednie dotacje dla obrońców praw człowieka, którym grozi niebezpieczeństwo. Instrument został tak zaprojektowany, aby finansowanie nie wymagało zgody rządu państwa trzeciego, w przeciwieństwie do innych zewnętrznych instrumentów finansowych UE.

Europejski Instrument Sąsiedztwa (ENI) pomaga wspierać prawa człowieka, podstawowe wolności, praworządność i zwalczanie dyskryminacji. Całkowity budżet tego instrumentu w WRF na lata 2014–2020 wynosi 15,43 mld EUR. Instrument Finansowania Współpracy na rzecz Rozwoju, którego finansowanie wynosi 19,66 mld EUR w bieżących WRF, jest głównym instrumentem budżetowym UE przeznaczonym na finansowanie pomocy dla krajów rozwijających się. Niemal dwie trzecie budżetu tego instrumentu przeznacza się na programy geograficzne, w których co najmniej 15 proc. środków należy wydać na prawa człowieka, demokrację i dobre rządy. Poza budżetem UE Europejski Fundusz Rozwoju (EFR) jest głównym programem przyczyniającym się do wspierania praw człowieka. EFR, założony w 1959 r., zapewnia pomoc rozwojową państwom Afryki, Karaibów i Pacyfiku i jest finansowany z bezpośrednich dobrowolnych wkładów państw członkowskich UE, z kwotą 30,5 mld EUR w ramach WRF na lata 2014–2020. EFR wspiera prawa człowieka bezpośrednio (np. środki wspierające równouprawnienie płci) lub pośrednio, np. przez wspieranie reformy prawnej czy budowanie zdolności instytucjonalnych.

W ciągu ostatniej kadencji PE podjęto szereg inicjatyw politycznych na rzecz praw człowieka w tym m.in.: w grudniu 2017 r. UE przyspieszyła trwające prace w ramach dyrektywy w sprawie zwalczania handlu ludźmi; od 25 maja 2018 r. nowe przepisy UE gwarantują, że dane osobowe są chronione w całej UEoraz gdy są przekazywane na zewnątrz; działania rzecz równouprawnienia płci, obejmujących zwalczanie przemocy wobec kobiet i likwidację różnic w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn; przyjęto strategie walki z uprzedzeniami i niechęcią wobec mniejszości narodowych i etnicznych; utworzono grupę wysokiego szczebla, aby uzyskać lepsze dane na temat zbrodni z nienawiści oraz przeciwdziałać nawoływaniu do nienawiści w internecie.

Jednym z priorytetów PE w ostatniej kadencji było też wdrożenie kodeksu postępowania uzgodnionego z czterema największymi przedsiębiorstwami (Facebook, Microsoft, Twitter i YouTube), które obecnie usuwają ze swoich serwisów większość nielegalnej mowy nienawiści.

js/