Na mocy Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w kontekście polityki kulturalnej UE pełni jedynie rolę wspierającą i uzupełniającą, a bezpośrednia odpowiedzialność w tym obszarze spoczywa na poszczególnych państwach członkowskich. Niemniej od 2014 r. wyzwania te są podejmowane na szczeblu unijnym, między innymi dzięki umacnianiu jednolitego rynku cyfrowego, który jest niezbędny dla dostępu do kultury, upowszechniania europejskich dzieł kultury, godziwego wynagradzania twórców i uczciwej konkurencji.

Główne wyzwania stojące w zakresie kultury przed UE przedstawiono w opracowaniu Biura Analiz Parlamentu Europejskiego w ramach projektu "Co Europa robi dla mnie?".

Jak zauważono, jednym ze zjawisk, które w ostatnim czasie najsilniej oddziałują na kulturę jest transformacja cyfrowa, nazywana również czwartą rewolucją przemysłową.

"Tradycyjne praktyki zostały zakłócone, a skutki są szczególnie mocno odczuwalne w sektorze muzyki i sektorze audiowizualnym. W badaniu z 2014 r. stwierdza się, że we Francji, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii i Zjednoczonym Królestwie – czyli na pięciu największych rynkach – w latach 2008–2011 w najważniejszych sektorach wskutek cyfrowego piractwa zlikwidowano 200 tys. miejsc pracy i utracono 20 mld EUR wartości dodanej" - głosi opracowanie.

Podniesiono w nim, że sektor audiowizualny zmaga się również z konkurencją ze strony produkcji hollywoodzkich, a udział procentowy filmów z UE w rynku światowym pod względem liczby widzów jest bardzo mały. Bardzo mało europejskich filmów fabularnych trafia na listę 10 lub 20 największych przebojów kasowych w UE; filmy z USA stanowią prawie dwie trzecie unijnego rynku filmowego, a produkcje z krajów UE, wraz z koprodukcjami z USA, stanowią tylko jedną trzecią.

Ponadto upowszechnianie filmów z krajów UE wyprodukowanych w innym kraju, nie będących koprodukcją, jest trudne. Dzieje się tak między innymi z powodu barier językowych, które podnoszą koszty dystrybucji międzynarodowej. Od jednej trzeciej do jednej drugiej obywateli UE nie mówi w obcym języku i nie jest w stanie śledzić treści w innym języku niż ojczysty; z tego powodu do celów upowszechniania i dystrybucji dzieł kultury konieczne jest tłumaczenie i opracowanie napisów. Najpopularniejsze języki obce nauczane w szkołach to angielski, francuski, niemiecki i hiszpański, które należą również do języków o największej liczbie rodzimych użytkowników. Ale uwzględnić należy 20 innych języków urzędowych UE.

W dokumencie podniesiono, że finansowanie projektów kulturalnych w ogóle pozostaje problematyczne, ponieważ w UE sektor ten opiera się przede wszystkim na MŚP i ich zdolnościach do pozyskiwania środków. Pozyskiwanie środków na działalność kulturalną zależy od czynników niewymiernych, takich jak prawa autorskie lub prawa własności intelektualnej, które stanowią gwarancje, a ich wartość jest trudno ocenić. Tylko połowie MŚP zajmujących się kulturą udaje się otrzymać wsparcie finansowe w porównaniu z dwiema trzecimi MŚP aktywnych w innych sektorach.

Jednocześnie - jak zauważa Biuro Analiz PE - według statystyk Eurostatu, łącznie 8,4 mln ludzi (prawie 4  proc. ogólnej liczby zatrudnionych) pracuje bezpośrednio w sektorze kultury.

"Twórcy i artyści sceniczni, wraz z pisarzami, dziennikarzami i tłumaczami, stanowią 30  proc. zatrudnionych ogółem w tym sektorze i reprezentują również najwyższy odsetek osób posiadających dyplom uniwersytecki lub jego odpowiednik (58  proc.). Sam sektor dziedzictwa kulturowego zatrudnia bezpośrednio ponad 300 000 osób, a sektory pokrewne oferują 7,8 mln miejsc pracy (turystyka, budownictwo i usługi takie jak transport, tłumaczenia ustne lub pisemne oraz konserwacja i bezpieczeństwo miejsc kultury)" - głosi opracowanie.

UE nie posiada kompetencji ustawodawczej w dziedzinie polityki kulturalnej, ale art. 3 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) stwierdza, że Unia „czuwa nad ochroną i rozwojem dziedzictwa kulturowego Europy”, a art. 6 i art. 167 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) określa rolę Unii jako wspieranie (również finansowe), uzupełnianie i koordynowanie wysiłków państw członkowskich w tej dziedzinie.

Aby urzeczywistnić te założenia w dziale 3 wieloletnich ram finansowych UE na lata 2014–2020 (bezpieczeństwo i obywatelstwo) umieszczono program „Kreatywna Europa”, który uczyniono źródłem finansowania szeroko zdefiniowanego sektora kultury. Na okres 2014–2020 program ten dysponuje budżetem ogółem w wysokości 1 463 mln EUR (0,14 proc. wieloletnich ram finansowych ogółem według cen bieżących).

31 proc. jest przeznaczone na projekty w komponencie KULTURA, propagowanie ponadnarodowej mobilności artystów i podmiotów z sektora kreatywnego i sektora kultury, rozpowszechnianie ich dzieł i tłumaczenie literatury europejskiej, europejskie platformy prezentujące (nowe) talenty itd. W ramach tego komponentu finansowane są również unijne nagrody za osiągnięcia we współczesnej architekturze, literaturze, muzyce pop, projekty filmowe mające największe szanse na sukces kasowy i dziedzictwo kulturowe.

Kwota 1,5 mln EUR zarezerwowana jest dla miasta wybranego na europejską stolicę kultury, a środki te mają pobudzać inne inwestycje w projekty rewitalizacji dotyczące dziedzictwa kulturowego i atrakcyjności kulturalnej. W 2016 r. Wrocław - jako kulturalna stolica - przyciągnął 615 mln EUR, czyli największą kwotę inwestycji dla stolicy kultury w historii.

56 proc. jest przeznaczone na komponent MEDIA. W ramach tego komponentu oferowane jest wsparcie dla (międzynarodowych) koprodukcji filmów fabularnych, filmów animowanych, filmów dokumentalnych i ich dystrybucji międzynarodowej, opracowywania gier video, dostępu on-line, poszerzania widowni oraz dla festiwali filmowych, sieci kin lub inicjatyw szkoleniowych.

Wśród innych priorytetów pozostałe 13 proc., przeznaczone na komponent międzysektorowy, od 2016 r. obejmuje nowy instrument w formie systemu poręczeń dla MŚP działających w sektorze kultury i sektorze kreatywnym.

Ponadto, zgodnie z art. 167 ust. 4 TFUE, aspekty kulturalne są brane pod uwagę w innych programach finansowania, takich jak europejskie fundusze strukturalne i inwestycyjne: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW), Europejski Fundusz Morski i Rybacki (EFMR). Sektor wspierają też inne programy finansowania jak np. „Horyzont 2020”, który zapewnia wsparcie finansowe (ponad 550 mln EUR w latach 2014–2020) dla projektów dotyczących technologicznych lub socjologicznych aspektów dziedzictwa kulturowego (takich jak tożsamość, dyplomacja kulturalna, digitalizacja lub modelowanie 3D).

MŚP mogą się ubiegać o finansowanie z programu COSME, który wspiera małe przedsiębiorstwa, ich zakładanie i działalność, np. dotyczącą digitalizacji i produkcji treści, nowych technologii i modeli biznesowych lub mody i designu (projekt pilotażowy WORTH). Środki z instrumentu „Łącząc Europę” przeznaczone na infrastrukturę, w tym cyfrową, współfinansują – w kwocie 45 mln EUR – platformę cyfrową Europeana. Zapewnia ona dostęp do ponad 50 mln zdigitalizowanych obiektów, takich jak dzieła sztuki, rękopisy, muzyka, filmy, fotografie (między innymi przedmioty z pierwszej wojny światowej) lub ubrania, pochodzące z muzeów, archiwów, bibliotek i galerii w UE.

Kolejny budżet dla programu "Kreatywna Europa" na lata 2021–2027 zakłada środki w wysokości 1,85 mld EUR, z czego 1,081 mld EUR na komponent MEDIA, 609 mln EUR na komponent KULTURA i 160 mln EUR na komponent międzysektorowy.

W pierwszym czytaniu wniosku Parlament Europejski wezwał do podwojenia budżetu programu, ustalając go na poziomie 2,806 mld EUR. Wniosek wprowadza w trzecim komponencie kilka nowych terminów, takich jak dziennikarstwo dobrej jakości, umiejętność korzystania z mediów i wolność pluralistycznych mediów oraz twórczość nie należąca do pojedynczego sektora (Creative Innovation Lab). System poręczeń finansowych nie należałby już do tego komponentu i zostałby przesunięty do Funduszu inwestycyjnego UE.

js/